www.eprace.edu.pl » policja » Ewolucja policyjnej funkcji administracji » Miejsce policji administracyjnej w strukturze pojęciowej doktryny prawa administracyjnego okresu PRL – u

Miejsce policji administracyjnej w strukturze pojęciowej doktryny prawa administracyjnego okresu PRL – u

Okupację hitlerowską ziem polskich przerwało „wyzwolenie” ich przez wojska Armii Czerwonej. W ten sposób Polska po raz kolejny utraciła suwerenność i została podporządkowana Związkowi Socjalistycznych Republik Radzieckich. Oznaczało to zmianę nazwy państwa na: Polska Rzeczpospolita Ludowa, co miało odzwierciedlać stalinizację ustroju wewnętrznego nie tylko Polski, ale również innych państw Europy Środkowo – Wschodniej (na przykład Czechosłowacji, Węgier, Bułgarii czy Rumunii). Socjalizm w swej podstawowej formie przejawiał się między innymi przez posiadanie monopolu władzy państwowej przez jedną partię polityczną, której struktura wewnętrzna była scentralizowana i hierarchicznie zbudowana; a także poprzez poddanie centralnemu zarządzaniu niemal całej gospodarki narodowej. Ideologia głosiła obietnice dobrobytu i równości, zarówno wobec prawa, jak i pod względem warunków bytowych. Oficjalna propaganda przekonywała, że podstawą istnienia Polski jest przyjaźń właśnie ze Związkiem Radzieckim, choć znaczna część Polaków uważała, że kraj nie jest suwerenny. Na straży przestrzegania założeń polityki socjalistycznej stał rozległy aparat przymusu, na który składały się przede wszystkim Milicja, cenzura i wszechobecne komórki partyjne (tak zwane „oczy i uszy” władzy).

7 października 1944 roku Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego przyjął dekret o Milicji Obywatelskiej18, który był pierwszym uregulowaniem prawnym, jakie dotyczyło porządku publicznego po II wojnie światowej. Tym sposobem działalność Milicji Obywatelskiej została prawnie unormowana.

Zgodnie z dekretem Milicję Obywatelską utworzono na wzór formacji wojskowej. Podlegała ona kierownikowi resortu Bezpieczeństwa Publicznego (a od 1954 roku – Ministrowi Bezpieczeństwa Publicznego)19, co skutkowało znacznym scentralizowaniem decyzji organizacyjno – prawnych. Możliwość sprawowania kontroli społecznej nad działalnością milicji przez odpowiednie terytorialnie rady narodowe akcentowała natomiast ludową specyfikę tej formacji, wskazywała jej miejsce w systemie organów władzy ludowej i w rzeczy samej pokrywała się z istotą tworzonego państwa socjalistycznego.

Dekret przedstawiał Milicję Obywatelską jako „prawno – publiczną formację służby bezpieczeństwa publicznego”20, do której należały:

Pierwsze jednostki Milicji Obywatelskiej organizowano niejednokrotnie z zalążków oddziałów partyzanckich Armii Ludowej lub Armii Krajowej, jakie znajdowały się na terenach „wyzwolonych”. Przemianowywano je na jednostki milicyjne, a rady narodowe właściwe miejscowo mianowały pierwszych komendantów oraz wydawały decyzje co do tworzonych jednostek w formie uchwał. Znaczny udział w tworzeniu milicji miały rady narodowe o szczeblu niższym niż wojewódzki, np. powiatowe, miejskie, a także powstające samorządy mieszkańców miast i osiedli. Wydawały one uchwały i zarządzenia, powołując coraz większą liczbę oddziałów Milicji Obywatelskiej. Zadania i metody pracy jednostek milicji określał Komendant Główny w rozkazach i instrukcjach.

W marcu 1945 roku aparat milicji był już zorganizowany w dziesięciu województwach, a także w Warszawie i Łodzi, a jej struktura nie ulegała większym zmianom. W gminach i małych miastach powstały posterunki, w miastach – komisariaty i komendy miejskie, natomiast w powiatach i województwach – komendy powiatowe i wojewódzkie.

Jeśli idzie o wewnętrzną organizację Milicji, modyfikowano ją w zależności od potrzeb państwa, co świadczy o tym, że posiadała ona cechy policji administracyjnej.

I tak, w 1945 roku w Gdańsku i Gdyni (a następnie w Szczecinie i paru innych miastach portowych) powstała Milicja Morska21, która miała ochraniać polską granicę (patrolować porty i wody przybrzeżne); kontrolować statki obcych bander, które cumowały w portach, przeprowadzać kontrolę paszportów ich pasażerów, a także wydawać przepustki zezwalające załogom statków na wyjście do miast, nadzorować i przeprowadzać odprawy statków odpływających z portów, ochraniać mienie znajdujące się na magazynach portowych, zapobiegać kradzieżom tego mienia i ścigać sprawców przestępstw; Milicja Morska brała także udział w pracach przy oczyszczaniu brzegu morskiego.

W grudniu 1945 roku Milicja Morska zadania z zakresu ochrony granicy morskiej przekazała służbie granicznej Wojsk Ochrony Pogranicza22, a z upływem czasu wytworzyły się jej terenowe jednostki, które zajmowały się ochroną porządku i bezpieczeństwa ogólnego, ochroną bezpieczeństwa osób korzystających z kąpielisk czy plaż, jak również zwalczanie przestępczości.

Widocznym jest fakt, że Milicja Obywatelska umiała dostosować swą strukturę do aktualnych potrzeb i zadań. Kolejnym przykładem jest powołanie służby ruchu drogowego, konieczne ze względu na wzrastający ruch uliczny. Rozwiązaniem było utworzenie w komendach wojewódzkich sekcji ruchu drogowego, a nawet pojedyncze stanowiska referentów. Komórki te miały mobilizować jednostki terenowe do sprawowania nadzoru nad bezpieczeństwem i porządkiem na drogach oraz do współdziałania z określonymi jednostkami administracji terenowej, a nawet z organizacjami społecznymi. Warto zaznaczyć, iż w ówczesnych warunkach było to zadanie trudne, ponieważ Milicja Obywatelska do 1948 roku nie posiadała żadnych pojazdów mechanicznych – dopiero w 1948 na stanie Milicji znalazły się motocykle.

O ile w miastach wystarczyło przeszkolenie grupy funkcjonariuszy, którzy kierowaliby ruchem ulicznym, to na drogach publicznych nadzór nad bezpieczeństwem ruchu był jednak ograniczony.

Jeszcze jedną ważną kwestię stanowiły dzieci pozostawione bez opieki, których opiekunowie zginęli lub zaginęli podczas wojny. Problem ten uregulował rozkaz Komendanta Głównego Milicji Obywatelskiej o organizacji w milicji ogniw śledczych23. Na jego podstawie w komendach wojewódzkich utworzono sekcje do walki z nierządem i przestępczością nieletnich. Sekcje te sprawowały nadzór nad dziećmi pozbawionymi opieki, rozpoznawały dzieci wymagające pomocy, a także zapobiegały demoralizacji nieletnich. W dużych miastach powstawały milicyjne izby dziecka24.

Również działalność milicji w sprawach ochrony bezpieczeństwa i porządku na kolei i na wodach zostały uregulowane rozkazem Komendanta Głównego z 3 kwietnia 1945 roku25, w którym podjęto decyzję o utworzeniu posterunków i komisariatów kolejowych oraz wodnych. Jednostki te wypełniały funkcję prewencyjną, a także zapewniały bezpieczeństwo i porządek.

W celu wzmocnienia aparatu władzy, samoobrony przed atakami podziemia zbrojnego i przestępcami, postanowiono już w 1946 roku o wyodrębnieniu przy Milicji Obywatelskiej oddziałów Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej26, która miała walczyć z przestępstwami (między innymi na tle rabunkowym) oraz wspomagać ochronę porządku publicznego. Oddziały ORMO tworzono przy wojewódzkich i powiatowych komendach Milicji Obywatelskiej, którym zresztą podlegały. ORMO pomagała organom milicji, była też odpowiedzialna za przygotowywanie rezerw do uzupełniania szeregów milicji. Służba w ORMO była honorowa. W latach pięćdziesiątych ORMO w dalszym ciągu pomagała milicji i urzędom bezpieczeństwa wewnętrznego w likwidacji resztek podziemia zbrojnego, a także ochraniała majątek państwowy i spółdzielczy przed kradzieżami i zniszczeniem (to nowe zadanie było wynikiem wzrostu wartości mienia społecznego) – członkowie ORMO pełnili służbę patrolową, wartowniczą i konwojową, samodzielnie lub wraz z funkcjonariuszami milicji. Z biegiem czasu władze polityczne ustalały coraz to nowe zadania dla ORMO, między innymi: propagowanie idei spółdzielczości (w szczególności na wsiach), udzielanie pomocy milicji w zapewnieniu porządku na drogach publicznych, od członków formacji wymagano również uczestnictwa we współzawodnictwie pracy, kampaniach politycznych i gospodarczych. W wyniku zmian podziału administracyjnego w 1950 roku struktura ORMO uległa zmianie, w miejsce gminnych jednostek powstały jednostki gromadzkie, w skład których wchodziły drużyny, działające w poszczególnych wsiach, państwowych gospodarstwach rolnych i rolniczych spółdzielniach produkcyjnych. Zostały zniesione jednostki ORMO w zakładach pracy, natomiast ich członków włączono do jednostek istniejących w miejscach ich zamieszkania. Jednocześnie społeczeństwo twierdziło, że organizacja ta straciła atrakcyjność i nie jest już autorytetem. Ostatecznie nawet organy państwowe, jak również sama milicja ostro krytykowały działalność ORMO (między innymi za nieprzestrzeganie zasady praworządności w kontaktach z obywatelami). W celu zapobieżenia krytyce w listopadzie 1955 roku wydany został Statut ORMO, który miał rozluźnić powiązania z Milicją Obywatelską. Wprowadzono nowy podział formacji na jednostki, drużyny i placówki. Zmieniono też sposób wybierania komendantów – komendanci byli wybierani na rok, wybór zapadał zwykłą większością głosów (głosowano na zebraniach). Jednak w 1956 roku podjęta została decyzja o likwidacji Głównego Inspektoratu ORMO i inspektorów do spraw ORMO w wojewódzkich komendach milicji, co spowodowało pogłoski o rozwiązaniu i znaczne osłabienie formacji. Warto jednak zaznaczyć, że w latach sześćdziesiątych nastąpił ponowny szybki rozwój tej organizacji.

Istotną rolę pełnił w systemie administracyjnym także Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego, ukształtowany w latach 1944 – 1948. W początkowym okresie działania podstawowym zadaniem KBW była walka z reakcyjnym podziemiem zbrojnym, jednak w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych XX wieku na plan pierwszy wysunęła się działalność ochronno – konwojowa. W sierpniu 1949 roku organy bezpieczeństwa wewnętrznego poleciły dowódcy KBW zorganizowanie służby ochronnej w obiektach gospodarczych specjalnego znaczenia, a także nawiązanie ścisłej współpracy z Departamentem IV Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, jego organizacjami w terenie oraz kierownikami resortów gospodarczych27. Akcję przejmowania obiektów pod ochronę KBW rozpoczęto 1 września 1949 roku, a w roku 1950 pod ochroną KBW znajdowało się już 55 najważniejszych przedsiębiorstw przemysłowych. Jednocześnie Korpusowi podporządkowano Straż Przemysłową, która do tej pory pełniła służbę w obiektach nie ochranianych przez KBW. Aby sprawnie kierować tak liczną formacją (Straż Przemysłowa liczyła w roku 1953 około 32 300 strażników!), utworzono w dowództwie KBW Inspektorat Ochrony28, a w terenie – Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony. Do zadań inspektoratów należało między innymi nadzorowanie, kontrolowanie, szkolenie i wydawanie wytycznych dla Straży Przemysłowej. W 1956 roku ochronę obiektów przemysłowych w całości przekazano Straży Przemysłowej, gdyż nie notowano żadnych prób napadów na te obiekty. Straż nadal podlegała w części Inspektoratowi Ochrony KBW, natomiast częściowo żołnierze KBW nadal ochraniali gmachy i magazyny Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego, budynki sądów, prokuratur, dorywczo również siedziby określonych władz administracyjnych, a także radiostacje, mosty, linie wysokiego napięcia.

Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego odpowiedzialny był ponadto za konwojowanie, jednak działalność ta rozwinęła się właściwie w latach pięćdziesiątych XX wieku, choć KBW prowadził ją od chwili swojego powstania. W latach 1950 – 1955 przeprowadzono łącznie około 9457 konwojów, wśród których można było wyróżnić – ze względu na charakter osób i rzeczy konwojowanych - konwoje osób pozbawionych wolności, konwoje mienia państwowego oraz konwoje ładunków. Dane wskazują, że dominowały w tych latach konwoje osób pozbawionych wolności.

KBW zwalczał również pozostałości podziemia zbrojnego, przekształcające się z czasem w bandy terrorystyczno – rabunkowe. Organizowano wiele operacji, powstawały grupy operacyjne. Od 1953 roku nie przeprowadzano już operacji z powodu zakończenia walk z bandami i ich ostateczną likwidacją, choć grupy operacyjne działały jeszcze w terenie.

Jesienią 1953 roku, w związku z zakończeniem walk z podziemiem, przeprowadzono reorganizację struktury Korpusu i zlecono mu nowe zadania. Podzielono więc jednostki KBW na pododdziały ochronne i pododdziały operacyjne. Powstało 17 batalionów ochronnych, 18 kompanii ochronnych, 23 bataliony operacyjne i 7 kompanii operacyjnych. W 1954 roku rozpoczęto redukcje etatów głównie w pionie operacyjnym, a stopniowo sukcesywnie zmniejszano liczbę żołnierzy pełniących służbę w Korpusie.

W połowie lat pięćdziesiątych XX wieku pojawiły się trudności spowodowane ogromnym wzrostem tempa budownictwa przemysłowego przy jednoczesnym pogorszeniu się stanu gospodarki żywnościowej. Wznowiono akty szpiegostwa i dywersji, spadły realne płace, niezadowoleni robotnicy przestali ufać władzom, które niejednokrotnie łamały prawo. W lutym 1956 roku, na XX Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego potępiony został kult jednostki, a równocześnie patia wypowiedziała walkę jakimkolwiek odstępstwom od zasad leninowskich. W wyniku tego doszło do wybuchu niezadowolenia społecznego, który miał miejsce w Poznaniu 28 czerwca 1956 roku. W walkach zginęło kilkadziesiąt osób.

Wydarzenia poznańskie doprowadziły do zmian w polityce partii, obradowano nad nimi na VII i VIII Plenum KC PZPR. Zmieniły się struktury i sposoby działania wielu organów państwowych. Na podstawie ustawy o zmianie organizacji naczelnych organów administracji publicznej w zakresie bezpieczeństwa publicznego29 zlikwidowany został Komitet do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego przy Radzie Ministrów, natomiast sprawy z zakresu ochrony ustroju ludowodemokratycznego i interesów państwa przed działalnością szpiegowską i terrorystyczną przekazano Ministrowi Spraw Wewnętrznych ( a w terenie wojewódzkim i powiatowym komendom Milicji Obywatelskiej). Zintegrowano Służbę Bezpieczeństwa30 z Milicją Obywatelską poprzez między innymi zespolenie ogniw organizacyjnych obu tych formacji. Jednocześnie Milicja Obywatelska unowocześniała i doskonaliła formy i metody swojej pracy.

W połowie lat sześćdziesiątych kierownictwo partyjno – rządowe zdecydowało o wyłączeniu Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego ze struktury resortu spraw wewnętrznych. Podporządkowano go Ministrowi Obrony Narodowej (podobnie jak Wojska Ochrony Pogranicza, które jednak zachowały swoją odrębność). Do końca 1965 roku KBW zlikwidowano, a jego jednostki przemianowane zostały na Wojska Obrony Wewnętrznej.

W latach 1971 – 1972 Wojska Ochrony Pogranicza ponownie podporządkowano Ministrowi Spraw Wewnętrznych. W roku 1975 nastąpiła reforma administracyjna kraju, w rezultacie której doszło również do zmiany organizacji WOP. W tym samym czasie uchwalono ustawę o ochronie przeciwpożarowej31, która na długi okres uregulowała problemy związane z ochroną i obroną przeciwpożarową. Ustawa stanowiła, że zwierzchni nadzór nad działalnością straży pożarnych sprawować miał naczelny organ administracji państwowej w zakresie ochrony przeciwpożarowej, którym był Minister Spraw Wewnętrznych, odpowiedzialny za ogół ochrony przeciwpożarowej w kraju.

W latach sześćdziesiątych zauważyć można było narastający kryzys społeczno – polityczny. Wpływ na taki stan rzeczy miało między innymi ogłoszenie 12 grudnia 1970 roku uchwały Rady Ministrów o zmianie cen detalicznych artykułów pierwszej potrzeby, ceny wielu dóbr wzrastały nawet o 90%. Rezultatem tej operacji było obniżenie się stopy życiowej głównie robotników i wzrastające niezadowolenie z powodu znacznego pogorszenia się sytuacji materialnej wielu ludzi.

Rozpoczęły się manifestacje na Wybrzeżu - w Gdańsku (14 grudnia 1970 roku rozpoczęli manifest pracownicy Stoczni Gdańskiej), w Gdyni, Elblągu, Słupsku i Szczecinie. 20 grudnia 1970 roku na czele PZPR stanął Edward Gierek, który dotychczas pełnił funkcję pierwszego sekretarza Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach. Zapewniał on, że jedną z zasad polityki partii jest konsultacja rozwiązań problemów gospodarczo – społecznych z narodem.

24 czerwca 1976 roku Prezes Rady Ministrów zapowiedział jednak kolejną podwyżkę cen artykułów spożywczych i rolnych, co wywołało realne zagrożenie strajkami i manifestacjami ulicznymi. Wzrastało niezadowolenie załóg pracowniczych. Od 1976 roku działał Komitet Samoobrony Społecznej – Komitet Obrony Robotników. W tym samy roku powstało Polskie Porozumienie Niepodległościowe, które proponowało całkowitą zmianę ustroju gospodarki narodowej. W 1980 roku ogłoszono kolejną podwyżkę cen (komercyjna sprzedaż artykułów mięsnych), która stała się ogniwem zapalnym do rozpoczęcia strajków w całym kraju. Rozpoczął się kryzys społeczno – polityczny. Powstał Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”, dążący do obalenia władzy ludowej. W dniu 13 grudnia 1981 roku wprowadzono w Polsce stan wojenny, który zniesiono dopiero 22 lipca 1983 roku.

14 lipca 1983 roku Sejm, kierując się przemianami zachodzącymi w życiu społecznym oraz koniecznością zmiany aktów prawnych regulujących działalność resortu spraw wewnętrznych, uchwalił ustawę o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych i zakresie działania podległych mu organów32. Zarówno ta ustawa, jak i wydane w późniejszym czasie przepisy wykonawcze stały się podstawą prawną do funkcjonowania SB, MO i wojsk MSW. Wyodrębnione zostały funkcje podstawowe ministra jako naczelnego organu administracji państwowej: ochrona bezpieczeństwa państwa oraz ochrona porządku publicznego. Zostały one rozwinięte w art. 2 ust. 1, który wymieniał niemal wszystkie sfery działania ministra.

Minister Spraw Wewnętrznych był odpowiedzialny za:

Ustawa stanowiła, że Minister Spraw Wewnętrznych wykonywał swoje zadania poprzez Służbę Bezpieczeństwa, Milicję Obywatelską, podległe jednostki wojskowe oraz straż pożarną. Ustalała również, że funkcjonariusze SB i MO w celu rozpoznawania, zapobiegania i wykrywania działań godzących w bezpieczeństwo państwa lub porządek publiczny (przestępstw, wykroczeń i innych) mogli w przypadkach niezbędnych podejmować czynności operacyjno – rozpoznawcze, dochodzeniowo – śledcze i administracyjno – prawne. Funkcjonariusze mogli na przykład legitymować osoby lub w inny sposób ustalać ich tożsamość, zatrzymać osoby (w przypadkach przewidzianych w przepisach kodeksu postępowania karnego), przeszukiwać osoby i pomieszczenia, dokonać kontroli osobistej i przeglądać zawartość bagaży, sprawdzać ładunek w portach i na dworcach oraz w środkach komunikacji lotniczej, drogowej, kolejowej i wodnej (w razie istnienia podejrzenia o popełnienie przestępstwa), mogli także żądać pomocy od kierowników instytucji państwowych, dozorców i administratorów domów, sołtysów, członków MO, jak również od każdego obywatela o udzielenie pomocy doraźnej w wypadkach nagłych.

Mogłoby się wydawać, iż sytuacja w kraju znormalizowała się, jednak już w kwietniu 1988 roku odbywały się strajki z powodu obniżenia stopy życiowej części społeczeństwa. W latach osiemdziesiątych zwiększyły się uprawnienia ORMO, która w niemal niezmienionym stanie funkcjonowała przez dwadzieścia lat. Zmniejszył się stopień konfrontacji militarnej w strefie dziewięciu państw, pozostających pod wpływem Związku Radzieckiego. Jednocześnie „Solidarność” pozostawała zwarta i nie zamierzała ustąpić. Związek zbliżył się do kresu swojego istnienia. Zaistniała możliwość rozwoju konstruktywnego współdziałania państw w Organizacji Narodów Zjednoczonych, odprężyły się również stosunki Wschód – Zachód. U progu lat dziewięćdziesiątych natomiast opracowano nową koncepcję, opierającą się na demokratycznym państwie prawnym. Powstała wolna III Rzeczpospolita.



komentarze

Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.