Policja a reglamentacja
„Reglamentacja oznacza różnorodną sferę działalności administracji, której istotą jest ograniczenie w dziedzinie wykorzystania składników procesu wytwarzania, świadczenie usług i obrotu towarowego, swobody działalności podmiotów gospodarujących w imię szeroko pojętego interesu społeczno – ekonomicznego”33.
Według powyższej definicji reglamentacja to prawniczo wykształcone zjawisko, usytuowane obok policji administracyjnej, które ma uniwersalne znaczenie. Reglamentacja istnieje bowiem nie tylko w sferze gospodarki rynkowej, ale także wobec obywatela, będącego również prywatnym podmiotem gospodarczym.
Jeśli idzie o reglamentację administracyjną wobec obywatela i narzucanie mu woli państwa, odbywa się ona każdorazowo na podstawie szczegółowych podstaw prawnych i ma znaczenie konkretne34. Ingerencja reglamentacyjna, którą można postrzegać także jako ograniczenie praw podmiotowych obywateli wynikających z powszechnego porządku prawnego, powinna być uregulowana w drodze ustawowej.
Działania Policji w większości są realizowane za pomocą form władczych. Sprowadza się to do faktu, że może ona kształtować sytuację prawną podmiotu i zastosować przymus państwowy. Według Z. Niewiadomskiego działania zagwarantowane przymusem państwowym należą do form jednostronnych, o charakterze publicznoprawnym, podejmowanych na podstawie konkretnych norm upoważniających35. Takie działania wyróżniają się możnością jednostronnego, władczego kształtowania sytuacji prawnej podmiotu tego działania oraz obowiązkiem podporządkowania się im – pod rygorem zastosowania przez organ przymusu państwowego. Przymusem natomiast doktryna określa „wszechobecne zjawisko w życiu społecznym, polegające na przełamywaniu ludzkiej woli i narzucaniu określonych zachowań poprzez tworzenie sytuacji przymusowych, tj. sytuacji określających złamanie woli przymuszonego w wypadku jego oporu w realizacji woli przymuszającego”36.
Policja w granicach swych zadań, w celu rozpoznawania, zapobiegania i wykrywania przestępstw i wykroczeń, wykonuje czynności operacyjno – rozpoznawcze, dochodzeniowo – śledcze oraz administracyjno – porządkowe. Policja wykonuje również czynności na polecenie sądu, prokuratury, organów administracji państwowej oraz samorządu terytorialnego (w takim zakresie, w jakim jest to uregulowane w odrębnych ustawach). W celu realizacji zadań ustawowych funkcjonariusze Policji mogą korzystać z danych osobowych (także w formie zapisu elektronicznego), które uzyskały inne organy, służby i instytucje państwowe w toku prowadzonych czynności operacyjno – rozpoznawczych. Mogą również przetwarzać te dane bez wiedzy i zgody osoby, której te dane dotyczą. W razie potrzeby Policja może też korzystać z informacji kryminalnej zgromadzonej w Krajowym Centrum Informacji Kryminalnych, w zakresie koniecznym do prawidłowego wykonania swych ustawowych zadań.
Formy władcze to działania prawne, posiadające wyczerpującą regulację prawną (bo są adresowane do jednostki bezpośrednio)37. Natomiast towarzyszące im działania faktyczne mają charakter pomocniczy, ponieważ dotyczą kwestii techniczno – organizacyjnych, a więc wszelkich działań z zakresu prowadzenia kartotek, rejestrów, sprawozdań, protokołów, sprawy biurowe i tym podobne. Mogą one oczywiście wpływać na jednostkę zarówno w sposób pośredni, jak i bezpośredni, bo również kształtują sytuację prawną jednostki poprzez uzasadnienie nałożenia nań obowiązków prawnych w drodze decyzji administracyjnej (a więc działania prawnego).
Jeśli idzie o działania władcze, podstawowe znaczenie ma w działalności Policji wydawanie aktów administracyjnych, również w formie bezpośrednich rozstrzygnięć. Wydawanie aktów administracyjnych stwarza Policji możliwość do władczego oddziaływania i kształtowania praw i obowiązków jednostki w sposób bezpośredni. Istnieje tu sfera imperium, czyli władztwa administracyjnego, które polega na możliwości przymusowej realizacji aktu przez samą administrację (nie ma pośrednictwa sądu). Według art. 15 pkt 1 ustawy o Policji38, funkcjonariusze Policji, wypełniając czynności z zakresu ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego, mają prawo:
legitymowania osób w celu ustalenia ich tożsamości,
zatrzymywania osób w trybie i przypadkach określonych w przepisach Kodeksu postępowania karnego i innych ustaw,
zatrzymywania osób pozbawionych wolności, które na podstawie zezwolenia właściwego organu opuściły areszt śledczy albo zakład karny i w wyznaczonym terminie nie wróciły do niego,
zatrzymywania osób stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także dla mienia,
pobierania od osób wymazu ze śluzówki policzków w trybie i przypadkach określonych w przepisach Kodeksu postępowania karnego oraz w celu identyfikacji osób o nieustalonej tożsamości i osób usiłujących ukryć swoją tożsamość, jeśli ustalenie tożsamości w inny sposób nie jest możliwe,
przeszukiwania osób i pomieszczeń w trybie i przypadkach określonych w przepisach Kodeksu postępowania karnego i innych ustaw,
dokonywania kontroli osobistej, a także przeglądania zawartości bagaży i sprawdzania ładunku w portach i na dworcach oraz w środkach transportu lądowego, powietrznego i wodnego, w razie istnienia uzasadnionego podejrzenia popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary,
obserwowania i rejestrowania przy użyciu środków technicznych obrazu zdarzeń w miejscach publicznych, a w przypadku czynności operacyjno – rozpoznawczych i administracyjno – porządkowych podejmowanych na podstawie ustawy – także i dźwięku towarzyszącego tym zdarzeniom,
dokonywania kontroli rodzaju używanego paliwa przez pobranie próbek paliwa ze zbiornika pojazdu mechanicznego.
Policjanci mogą stosować środki przymusu bezpośredniego oraz broni palnej. Zgodnie z ustawą o postępowaniu egzekucyjnym w administracji39, przymus bezpośredni polega na doprowadzeniu do wykonania obowiązku podlegającego egzekucji drogą zagrożenia zastosowania (lub zastosowania bezpośrednio) skutecznych środków, w tym siły fizycznej, w celu usunięcia oporu zobowiązanego, a także oporu innych osób, które utrudniają wykonanie tego obowiązku. W przypadku niepodporządkowania się poleceniom organów Policji oraz jej funkcjonariuszy, wydanym na podstawie prawa, policjanci są uprawnieni do zastosowania następujących środków przymusu bezpośredniego:
fizycznych, technicznych i chemicznych środków służących do obezwładniania lub konwojowania osób i do zatrzymywania pojazdów,
pałek służbowych,
wodnych środków obezwładniających,
psów i koni służbowych,
pocisków niepenetracyjnych miotanych z broni palnej40.
Funkcjonariusze mogą stosować tylko takie środki przymusu, które odpowiadają potrzebom wynikającym z zaistniałej sytuacji i są niezbędne do tego, aby podmiot tych czynności podporządkował się wydanym poleceniom. Jeśli w określonej sytuacji środki przymusu bezpośredniego nie są wystarczające lub ich użycie nie jest możliwe ze względu na okoliczności danego zdarzenia, policjant ma prawo użyć broni palnej, jednak następuje to wyłącznie:
w celu odparcia bezpośredniego i bezprawnego zamachu na życie, zdrowie lub wolność policjanta albo innej osoby oraz w celu przeciwdziałania czynnościom bezpośrednio zmierzającym do takiego zamachu,
przeciwko osobie, która nie chce się podporządkować wezwaniu do natychmiastowego porzucenia broni lub innego niebezpiecznego narzędzia, mogącego spowodować zagrożenie dla życia, zdrowia lub wolności funkcjonariusza albo innej osoby,
przeciwko osobie usiłującej bezprawnie, przemocą odebrać broń palną policjantowi lub innej osobie uprawnionej do posiadania broni palnej,
w celu odparcia bezpośredniego, gwałtownego zamachu na obiekty i urządzenia ważne dla bezpieczeństwa lub obronności państwa, na siedziby naczelnych organów władzy, naczelnych i centralnych organów administracji państwowej lub wymiaru sprawiedliwości, na obiekty gospodarki lub kultury narodowej oraz na przedstawicielstwa dyplomatyczne i urzędy konsularne państw obcych albo organizacji międzynarodowych, a także na obiekty dozorowane przez uzbrojoną formację ochronną utworzoną na podstawie innych przepisów,
w celu odparcia zamachu na mienie, który jednocześnie stwarza bezpośrednie zagrożenie dla życia, zdrowia lub wolności człowieka,
w bezpośrednim pościgu za osobą, wobec której użycie broni palnej było dopuszczalne, albo za osobą, wobec której istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia: zabójstwa, zamachu terrorystycznego, uprowadzenia osoby w celu wymuszenia okupu lub określonego zachowania, rozboju, kradzieży rozbójniczej, wymuszenia rozbójniczego, umyślnego ciężkiego uszkodzenia ciała, gwałtu, podpalenia lub umyślnego spowodowania w inny sposób niebezpieczeństwa powszechnego dla życia albo zdrowia ludzkiego,
w celu ujęcia osoby, która schroniła się w miejscu trudno dostępnym, a z okoliczności towarzyszących wynika, że osoba ta może mieć w posiadaniu broń palną lub inne niebezpieczne narzędzie, mogące zagrażać życiu lub zdrowiu,
w celu odparcia gwałtownego, bezpośredniego i bezprawnego zamachu na konwój ochraniający osoby, dokumenty zawierające wiadomości stanowiące tajemnicę państwową, pieniądze albo inne wartościowe przedmioty,
w celu ujęcia albo udaremnienia ucieczki osoby zatrzymanej, tymczasowo aresztowanej lub odbywającej karę pozbawienia wolności, jeśli: ucieczka osoby pozbawionej wolności stwarza zagrożenie dla życia albo zdrowia ludzkiego; istnieje uzasadnione podejrzenie, że osoba pozbawiona wolności może używać broni palnej, materiałów wybuchowych, niebezpiecznego narzędzia; pozbawienie wolności nastąpiło w związku z uzasadnionym podejrzeniem lub stwierdzeniem popełnienia ściśle określonych rodzajów przestępstw41.
Używając broni palnej funkcjonariusze powinni wyrządzać możliwie jak najmniejszą szkodę osobie, przeciwko której jej używają.
Szczególną kompetencję Policji, jaka została na nią nałożona przez ustawodawcę (obok funkcji kontrolnej), jest możliwość sprawowania pozasądowego wymiaru sprawiedliwości w postępowaniu mandatowym. Policja może nakładać mandatem grzywnę za każde wykroczenie42. Natomiast w postępowaniu mandatowym, jeśli ustawa nie stanowi inaczej, policjant uprawniony do nałożenia grzywny może nałożyć grzywnę w postaci mandatu karnego jedynie, gdy:
schwytano sprawcę wykroczenia na gorącym uczynku lub bezpośrednio po popełnieniu wykroczenia,
stwierdzi popełnienie wykroczenia naocznie pod nieobecność sprawcy albo za pomocą urządzenia pomiarowego lub kontrolnego i równocześnie nie zachodzi wątpliwość co do osoby sprawcy czynu (w tym również po przeprowadzeniu w razie potrzeby, w niezbędnym stopniu, czynności wyjaśniających, które zostały podjęte niezwłocznie po ujawnieniu wykroczenia)43.
Funkcjonariusz, który nakłada grzywnę, musi ustalić jej wysokość, określa wykroczenie zarzucone sprawcy, a także informuje sprawcę wykroczenia o prawie do odmowy przyjęcia mandatu karnego i o skutkach prawnych tej odmowy. W razie odmowy przyjęcia mandatu przez sprawcę wykroczenia, lub gdy nie uiści on we wskazanym terminie grzywny nałożonej mandatem zaocznym, organ, którego funkcjonariusz nałożył grzywnę, występuje z wnioskiem o ukaranie do sądu. Wskazuje to na fakt, ze rozstrzygnięcie wydane w takim postępowaniu przez organy Policji ma charakter warunkowy. Jeśli okaże się, że grzywnę nałożono za czyn nie będący czynem zabronionym jako wykroczenie, to prawomocny mandat karny podlega uchyleniu, które następuje z urzędu lub na wniosek ukaranego i wtedy musi być on wniesiony w zawitym terminie siedmiu dni od daty uprawomocnienia się mandatu. Uprawniony do uchylenia prawomocnego mandatu karnego jest sąd, który jest właściwy do rozpoznania sprawy i na którego obszarze została nałożona grzywna. Jeśli idzie o ściąganie grzywny nałożonej w drodze mandatu karnego, to następuje ono na mocy przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.
Policja jest także uprawniona do wydawania nakazów i zakazów na podstawie wielu przepisów prawa powszechnie obowiązującego. Nakazy i zakazy to rozstrzygnięcia bezpośrednie, natychmiastowe. Dotyczą one sytuacji szczególnych, w których zagrożone jest życie, zdrowie lub mienie ludzkie. Gwarancję podporządkowania się adresatów tym zakazom czy nakazom daje możliwość zastosowania środków przymusu bezpośredniego, określona prawem. Przykładem takiej działalności może być kierowanie przez policjantów ruchem drogowym, które odbywa się na podstawie ustawy Prawo o ruchu drogowym44. Zgodnie z powyższą ustawą użytkownicy drogi mają obowiązek podporządkować się poleceniom wydawanym przez osoby uprawnione do kierowania ruchem lub do kontroli ruchu drogowego.
W przypadku zagrożenia bezpieczeństwa publicznego albo niebezpiecznego zakłócenia porządku publicznego Prezes Rady Ministrów na wniosek ministra właściwego do spraw wewnętrznych, a w wypadkach nie cierpiących zwłoki – sam minister właściwy do spraw wewnętrznych, może zarządzić użycie uzbrojonych oddziałów lub pododdziałów Policji w celu zapewnienia bezpieczeństwa bądź przywrócenia porządku. Oprócz tego, w razie klęski żywiołowej albo nadzwyczajnego zagrożenia środowiska, Prezes Rady Ministrów na wniosek ministra właściwego do spraw wewnętrznych uzgodniony z Ministrem Obrony Narodowej, może zarządzić użycie żołnierzy Żandarmerii Wojskowej do pomocy Policji, gdyby siły Policji okazały się niewystarczające do wykonania zadań z zakresu ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego45.
Policja jest również uprawniona do przeprowadzenia kontroli operacyjnej. Polega ona na kontrolowaniu treści korespondencji i zawartości przesyłek, a także na stosowaniu środków technicznych, które umożliwiają uzyskiwanie dowodów i informacji oraz ich utrwalanie. Dotyczy to w szczególności treści rozmów telefonicznych i innych informacji przekazywanych za pośrednictwem sieci telekomunikacyjnych. Kontrolę operacyjną prowadzi się w sposób niejawny i w przypadkach przewidzianych ustawą46, między innymi w wypadku zapobieżenia, wykrycia przestępstw umyślnych przeciwko życiu, zamachu na życie lub napaści na Prezydenta, pozbawienia innego człowieka wolności, czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego, płatnej protekcji, wzięcia i przetrzymywania zakładnika, handlu ludźmi, udziału w zorganizowanej grupie bądź związku przestępczym, sabotażu komputerowego, rozboju, kradzieży i wymuszenia rozbójniczego, przestępstw przeciwko obrotowi gospodarczemu (jeśli powodują szkodę majątkową lub są skierowane przeciwko mieniu i jeśli wysokość szkody albo wartość mienia przekracza pięćdziesięciokrotną wysokość najniższego wynagrodzenia za pracę, określonego na podstawie odrębnych przepisów), a także przestępstw skarbowych (jeżeli wartość przedmiotu czynu lub uszczuplenie należności publicznoprawnej przekraczają pięćdziesięciokrotną wysokość najniższego wynagrodzenia za pracę, określonego na podstawie odrębnych przepisów), nielegalnego wytwarzania, posiadania lub obrotu bronią, amunicją, materiałami wybuchowymi czy środkami odurzającymi, jak również ściganych z mocy umów i porozumień międzynarodowych.
Kontrolę operacyjną zarządza w drodze postanowienia sąd okręgowy, na pisemny wniosek Komendanta Głównego Policji, złożony po uzyskaniu pisemnej zgody Prokuratora Generalnego (albo na pisemny wniosek komendanta wojewódzkiego Policji, złożony po uzyskaniu pisemnej zgody właściwego miejscowo prokuratora okręgowego), gdy inne środki okazały się bezskuteczne albo zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że będą nieskuteczne lub nieprzydatne. Postanowienie takie wydaje sąd okręgowy właściwy miejscowo ze względu na siedzibę organu Policji, składającego wniosek47. Natomiast w przypadkach niecierpiących zwłoki, jeśli na skutek biegu czasu byłoby możliwe utracenie informacji albo zatarcie lub zniszczenie dowodów przestępstwa, Komendant Główny Policji lub komendant wojewódzki Policji może zarządzić kontrolę operacyjną po uzyskaniu pisemnej zgody właściwego prokuratora, przy czym jednocześnie zwraca się do sądu okręgowego właściwego miejscowo z wnioskiem o wydanie postanowienia w powyższej sprawie. Jeżeli sąd nie udzieli zgody w ciągu pięciu dni od dnia zarządzenia kontroli operacyjnej, to organ, który zarządził kontrolę, wstrzymuje ją oraz dokonuje komisyjnego, protokolarnego zniszczenia materiałów, jakie zgromadził podczas jej stosowania48. Kontrolę operacyjną zarządza się na okres nie dłuższy niż trzy miesiące, jednak można ją przedłużyć.
Jak wynika z powyższego opisu, wiele czynności wykonywanych przez Policję wymaga zastosowania środków prawnych gwarantujących szybką i skuteczną likwidację niebezpieczeństwa grożącemu ludziom i działań zakłócających porządek publiczny. Uprawnienia ze sfery imperium Policji mogą być wykorzystywane w różny sposób, mniej lub bardziej uciążliwy dla jednostki. Zawsze jednak te formy reglamentacji praw obywateli powinny być dostosowane do rodzaju zdarzenia i stopnia zagrożenia.
komentarze
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.